De oorsprong van de kunst: de grot van Chauvet

Panel of horses: detail van één van de rotsschilderingen van Chauvet. (foto: Wikimedia)

Het is 18 december 1994. Drie Franse grotonderzoekers beklimmen een steile rotswand in een vallei langs de rivier de Ardèche in Frankrijk. Die dag doen zij de grootste ontdekking van hun leven. Verscholen achter de rotsen bevindt zich een adembenemende grot met de oudste rotskunst ter wereld.

Door Marleen Boevé

De Grotte Chauvet Pont d’Arc, zoals de ruim 396 meter lange grot zal gaan heten, is vernoemd naar Jean-Marie Chauvet, een van de ontdekkers. Voor de vondst van Chauvet vond de wetenschap de grotkunst van de Ardèche weinig interessant. Zeker in vergelijking met die in de Dordogne, waar het wereldberoemde Lascaux (ontdekt in 1940) zich bevindt. Ook de grotschilderingen in het Spaanse Altamira (1875) zijn zeer geroemd. Na 1994 kon een nieuwe grot aan deze toplijst toegevoegd worden.

Zoektocht op sokken

Het verhaal van de ontdekking begint met twee kleine rode strepen buiten op een steen. De drie onderzoekers, Chauvet, Eliette Brunel en Christian Hillaire, die vaker samen speuren naar grotten, zijn verheugd. Zij zien direct dat de sporen prehistorisch zijn. Een koude luchtstroom leidt hen naar een schacht.

Op hun sokken, om maar niets te beschadigen, gaat de zoektocht verder. Dan vinden zij aan de andere kant een haast bovennatuurlijke wereld: een grot waar al zeker 20.000 jaar geen mens is geweest.

Wel 300 schilderingen vullen de muren: paarden, leeuwen, mammoeten, neushoorns, bizons, een hyena, een panter en een uil, en ook handafdrukken en abstracte tekens. Sommige zijn gegraveerd, andere zijn met zwarte of rode pigmenten op de muren geschilderd.

Als ze zien wat zij hebben ontdekt, barsten de onderzoekers in tranen uit. Zij moeten direct geweten hebben hoe bijzonder de grot is. Direct na de ontdekking wordt de grot gesloten om onderzoek te kunnen doen. Ook nu is Chauvet, mede door de kwetsbare prehistorische sporen in de grot, niet toegankelijk voor publiek.

Rotsschildering van een groep leeuwen uit de grot van Chauvet. (Foto: Wikimedia)
Fragment uit Cave of Forgotten Dreams: de rotsschildering van een groep leeuwen in de grot van Chauvet. (Foto: Imagine Films)

Bevroren in de tijd

De oudste schilderingen in Chauvet zijn ruim 32.000 jaar oud. De kunst uit deze tijd wordt paleolithische kunst genoemd. Er zijn echter duidelijk verschillende fasen te onderscheiden in de grot. Zo overlappen sommige schilderingen elkaar, waarbij er zeker een tijdsverschil is van 15.000 jaar.

32.000 jaar geleden zag de grot er anders uit. Door het water dat al duizenden jaren naar beneden druppelt, zijn er vele stalagmieten en stalactieten ontstaan. De jagers en verzamelaars van de laatste ijstijd die deze grot hebben beschilderd, de cro-magnonmens, kenden de stalagmieten en stalactieten niet. Dat komt omdat die toen net begonnen te ontstaan. Ook hadden zij een andere ingang waardoor daglicht naar binnen scheen. De onderzoekers van nu moeten echter in de duistere grot afdalen. Dat komt door het wegglijden van een overhangende klif, die 21.000 jaar geleden de toegang afsloot.

Door het klimaat en de afwezigheid van de mens is de grot al die duizenden jaren goed bewaard gebleven. Het lijkt wel alsof de voorstellingen bevroren zijn in de tijd. De goede conservering doet denken aan die van Pompeii, de Romeinse stad die in 79 n.Chr. door een uitbarsting van de Vesuvius bedolven werd onder een laag as en daardoor goed bewaard bleef.

Niks primitief gekras

Bij de ontdekking waren diverse wetenschappers sceptisch over de ouderdom van de schilderingen. Niet alleen was toen recentelijk een vervalsing in een andere grot aan het licht gekomen, ook leek het net alsof de voorstellingen nog maar net op de rotsen geschilderd waren. De sceptici werden totaal verrast toen de oudste schildering 32.410 jaar oud bleek te zijn. Dat is twee keer zo oud als die in Lascaux.

Sterker nog: in Chauvet bevindt zich de allereerste kunst ter wereld. Eerst was het radiokoolstofdatering die de feiten boven tafel bracht, maar daarna werden ze ook nog bevestigd door de minerale afzettingen en calciet – een soort kalkaanslag – op enkele schilderingen. Die laagjes mineralen hebben duizenden jaren nodig om op de rotsen te groeien. De schilderingen onder de laagjes moeten dus wel millennia oud zijn.

Onderzoekers dachten eveneens dat prehistorische rotsschilderingen zich ontwikkelden van ‘primitief gekras’ tot elegante vormen op stenen. Met de ontdekking van Chauvet bleken de oudste schilderingen helemaal niet primitief te zijn. De voorstellingen zijn juist in mooie, levendige lijnen opgezet en de dieren zijn zeer realistisch.

Één van de zeer realistische rotsschilderingen uit de grot van Chauvet. Kun je je voorstellen dat er 20.000 tot 30.000 jaar geleden neushoorns rondliepen in Frankrijk? (Foto: Wikimedia)
Één van de zeer realistische rotsschilderingen uit de grot van Chauvet. Kun je je voorstellen dat er 20.000 tot 30.000 jaar geleden neushoorns rondliepen in Frankrijk? (Foto: Wikimedia)

Prehistorische bioscoop

Zo werd de wetenschap duidelijk dat er al vanaf het begin grote kunstenaars geweest moeten zijn. Mogelijk had iedere stam zijn eigen specialist. Die in Chauvet was een meester in het aanbrengen van schaduw en perspectief om diepte te creëren. Hij heeft duidelijk goed nagedacht over het effect, want hij heeft het reliëf van de rots gebruikt om de diepte extra dimensie te geven. Zo stormt een grote kudde dieren de hoek van een rotsblok om en komt even later weer tevoorschijn op een volgende uitstekende rots. Dit geeft een heel speels en krachtig effect.

De dieren kunnen dan ook alles behalve statisch genoemd worden. Op het beroemde Panel of Horses galopperen vier paarden hinnikend over de muur en daaronder zien we twee neushoorns die met elkaar vechten. Een bizon is toch wel heel bijzonder: door het dier meerdere benen te geven lijkt het net alsof hij zich razendsnel voortbeweegt.

De grot van Chauvet kun je daarom ook wel zien als een prehistorische bioscoop. Als je immers iets van elkaar afwijkende plaatjes achter elkaar monteert en snel afspeelt krijg je een filmpje.

De beroemde rotsschildering 'Panel of Horses', met rechtsboven vier galopperende paarden, en daaronder twee vechtende neushoorns. Links zijn bizons afgebeeld. (Foto: Wikimedia)
Replica van de beroemde rotsschildering ‘Panel of Horses’, met rechtsboven vier galopperende paarden, en daaronder twee vechtende neushoorns. Links zijn bizons afgebeeld. (Foto: Wikimedia)

Plek die niemand kan zien

Mogelijk waren de grotten met rotskunst heilig. Opvallend is namelijk dat alle schilderingen zich, ook oorspronkelijk al, in het duister bevinden. Waarom zou iemand de moeite doen om te schilderen op muren in hoeken en nissen, plekken die niemand kan zien? Dan was de kunst vast niet voor mensen bestemd?

Ook staat er in Chauvet een grote (altaar)steen met daarop de schedel van een holenbeer. Wetenschappers denken dat deze een ceremonieel doel gediend heeft, omdat de schedel richting de schilderingen wijst. Een fantasieschildering van een vrouw met het hoofd van een bizon, achter in de grot, heeft eveneens iets van een cultus in zich.

De rotskunst kan ook gemaakt zijn om te communiceren en te herinneren. Het is net als fotograferen nu: je wilt het moment vastleggen voor de eeuwigheid. Dit communicatiemiddel moet sterker zijn geweest dan taal. Er was toen immers geen schrift.

De vergeten grot

Hoewel Lascaux en Altamira wereldberoemd zijn, is Chauvet toch wel de vergeten grot. Waarschijnlijk komt dit doordat de grot door zijn kwetsbare karakter nooit open is geweest voor publiek. Toch verdient de grot het om met ‘de grote twee’ genoemd te worden. Chauvet is namelijk op vele punten uniek, niet alleen door de aanwezigheid van zeldzame en fascinerende schilderingen, maar vooral ook door de ouderdom en goede conservering.

Uitzicht van de grot van Chauvet. De grot is gelegen in de Ardèche in Zuid-West Frankrijk. (Foto: Imagine Films)
Uitzicht van de grot van Chauvet. De grot is gelegen in de Ardèche in Zuid-West Frankrijk. (Foto: Imagine Films)

 

Verder lezen en kijken

Lees de filmrecensie: Cave of Forgotten Dreams

+

Hij filosofeert graag over de mens, de Duitse regisseur Werner Herzog. In 2010 hoort hij over de grot van Chauvet. Nieuwsgierig geworden naar de mensen die de 32.000 jaar oude rotsschilderingen maakten, vraagt hij het Franse ministerie van Cultuur om te mogen filmen…

Herzog krijgt toestemming om met een kleine filmploeg een week in de grot te filmen. Dit is uniek, want alleen onderzoekers worden in de grot toegelaten. Het resultaat is verbluffend. Met speciale 3D-camera’s wordt elk bijzonder detail in de grot groots op het scherm en de toeschouwer krijgt het idee met de filmploeg op expeditie te zijn. Door het 3D-effect spatten de stalagmieten en stalactieten van het beeldscherm af. Ook de geschilderde dieren op de rotsen komen door de beweging van de camera en de schaduwwerking tot leven: een kudde bizons stormt voorbij en paarden galopperen hinnikend over de muren. Herzog slaagt er meesterlijk in ons mee terug te trekken in de tijd.

Ondertussen laat hij vele specialisten aan het woord. Herzog en deze experts laten ons mee filosoferen welke mensen deze bijna tastbare dieren ruim 32.000 jaar geleden hebben geschilderd en om welke reden. Tot een echt antwoord komen zij niet, maar dat is helemaal niet erg. De beelden staan namelijk op zichzelf en werken bijna hypnotiserend. De prachtige muziek draagt daar nog extra aan bij. Daarmee is het geen last om 90 minuten naar deze fascinerende documentaire te kijken. Zink weg in de bioscoopstoel en laat je meevoeren naar de prehistorie.

De in het buitenland al veelvuldig geprezen documentaire Cave of Forgotten Dreams (2010) is in de winter van 2012 in diverse nationale bioscopen in 3D te zien.

©GeschiedenisBeleven.nl, auteur: Marleen Boevé, eindredactie: Verena Demoed, beeldredactie: Andrea Kloet, foto’s: Wikimedia Commons en Imagine Films

Leestips